Riskin Unsurları
• İstenmeyen bir olayın gerçekleşme olasılığıdır: Muhtemeldir.
• Belirsiz ve geleceğe yöneliktir: Müstakbeldir.
• Rastlantısal (tesadüfî) bir şekilde ortaya çıkar.
• Kişinin iradesi dışında gerçekleşir.
• Ne zaman gerçekleşeceği ve yaratacağı zararın boyutları belli değildir.
• Gerçekleştiğinde bir şeyin zarar görmesine veya tamamen yok olmasına sebep olur.
Risklerin Sınıflandırılması
Kişiler ve işletmeler risk taşıyıcısı durumundadırlar. Kişileri ve işletmeleri tehdit eden bu
riskleri, doğurdukları sonuçlar bakımından ikiye ayırmak mümkündür.
Ekonomik Sonuç Doğurmayan Riskler
Sigorta konusu ve kapsamı dışında kalan bu riskler, kişilerin manevi değerlerini, onur ve haysiyetini tehdit eden risk niteliğinde olup, bu risklerin yarattığı sonuçlar para ile ölçülemez. Manevi değerleri tehdit eden riskler için manevi tazminat ve cezai yaptırımlar belirlenmiş ve bu risklerin gerçekleşmesi olasılığına karşı kişilerin uğrayacakları manevi zararlar sigorta teminatı dışında tutulmuşlardır. Ancak manevi zararların doğmasına neden olan kişiler bakımından durum farklılık göstermektedir. Bu zararlarla ilgili mahkeme kararları parasal bir
değer ifade ettiğinden, bu zararın doğmasına neden olan kişiler bu risklerini sigorta ettirebilirler.
Ekonomik Sonuç Doğuran Riskler
Maddi kayıp ve zarara neden olmaları bakımından bu risklerin sonuçları para ile ölçülebilir niteliktedir. Bu riskler riskin doğuş sebebine göre ve neyi ve kimi etkilediğine göre sınıflandırılırlar. Bir kısmı sigortacılığın ana konusunu oluşturabilecek bu riskleri, iki grup halinde ve dört ana başlık altında incelemek mümkündür.
• Gerçek Riskler,
• Spekülatif Riskler,
• Temel Riskler,
• Özel Riskler.
Gerçek Riskler
Bu riskler, gerçekleşip gerçekleşmemeleri kişilerin ve işletmelerin kararlarından bağımsız olarak ortaya çıkan ve gerçekleşmeleri halinde sadece bir kaybın veya zararın doğmasına neden olan risklerdir. Sadece kaybetme veya kaybetmeme sonucunu doğuran bir özelliğe sahip bu risklerde kişinin her hangi bir kazanç beklentisi yoktur. Diğer bir ifadeyle; gerçekleşmemeleri halinde mevcut halin korunduğu, gerçekleşmeleri halinde ise bir kaybın söz konusu olduğu riskler bu gruba girmektedir. Saf Risk veya Mutlak Risk olarak da adlandırılan bu riskler
tamamen rastlantısal (tesadüfî) özellikli olup, gerçekleşmeleri halinde sadece zarar veya bir kayıp söz konusu olur. Bu risklerde ilgililerin kar etmesi söz konusu değildir.
Gerçek riskler sigortalanabilir niteliktedirler. Yangın, sel, kaza, hırsızlık, ölüm gibi riskler, gerçek risklere örnek teşkil eden risklerdendir.
Spekülatif Riskler
Bu riskler, kar veya zarar etme olasılığının söz konusu olduğu hallerle ilgili risklerdir. Burada ilgili kişi veya işletmenin kar veya zararı söz konusudur. Farklı oranlarda olsa bile bir taraftan kazanç beklentisi söz konusuyken öte yandan kaybetme tehlikesi de vardır.
Borsada yatırım yapan, iddiaya giren, kumar oynayan veya bahse giren kişi para kazanmak için kaybetme riskini de göze almaktadır. Burada bir karar riskinden bahsetmek mümkündür. Ekonomik faaliyetlerin tümü karar riskini içermektedir. Spekülatif risklerde ilgililer kar veya zarar edeceklerdir. Spekülatif risklerin önemli bir bölümünü ekonomik faaliyetlerle ilgili kararlar oluşturmaktadır. Sonuç farklı oranlarda gerçekleşecek olsa bile faaliyet, kar veya zararın mutlak olarak gerçekleşmesiyle son bulacaktır. Bu nedenle bunlara ticari risk veya
işletme riski de denilmektedir. Bu anlamda risk, belli bir zaman aralığında hedeflenen bir sonuca ulaşamama sonucu kayba yada zarara uğrama olasılığıdır.
Bir işletmeyi etkileyebilecek spekülatif riskler;
• Stratejik Riskler ve
• Operasyonel Riskler
• Finansal Riskler olarak alt bölümlere ayrılırlar.
Stratejik Riskler; amaç odaklı risklerdir. Örneğin, bir işletme üretimini artırmak amacıyla yeni ekipmanlar almak veya yeni bir teknoloji kullanmak için yatırım yapabilir, ancak sonuç kar elde etmek yerine zararla sonuçlanabilir. Burada stratejik bir riskin varlığından söz etmek mümkündür.
Operasyonel Riskler; işletme faaliyetlerinin devamı sırasında ortaya çıkan risklerdir. Örneğin, çalışanların yaralanmaları nedeniyle üretimde meydana gelen düşmeler veya güvenlik noksanlığı nedeniyle müşteri bilgilerinin üçüncü kişilere sızması ile karşılaşılacak zararlar, bu tip risklerdendir.
Finansal Riskler; yapılan bir yatırım sonucunda umulan getirinin elde edilememesiyle ilgili risklerdir. Spekülatif riskler genel olarak sigortacıların ilgi alanı dışında kalmış ve sigorta kapsamı dışında tutulmuşlardır. Birer karar riski olmaları nedeniyle işletmeyi etkileyecek bu riskler işletmenin kendisi tarafından alınacak tedbirlerle azaltılabilir veya ortadan kaldırılabilir. Bu nedenle yönetilebilir niteliktedirler.
Günümüzde birçok şirket, bu riskleri yönetebilmek için yeni departmanlar kurmakta, bazı büyük şirketler de ana sorumlulukları işletme risklerini yönetmek olan Risk Yöneticileri-Chief Risk Officer (CRO) istihdam etmektedirler.
Temel Riskler
Genellikle doğal kaynaklı veya fiziksel nitelikli riskler olup, bireysel olmaktan çok toplumu ilgilendiren sonuçlar doğuran riskler “Temel Riskler” olarak adlandırılmaktadır. Salgın hastalık, kıtlık, savaş, işsizlik, durgunluk gibi sonuçları kişiden ziyade toplumu ilgilendiren bu riskler, devletin ilgi alanı içinde veya uluslar arası platformlarda ele alınırlar. Toplum hayatını etkileyen doğal afetler karşısında devlet, zararları azaltmak veya gidermek
için fiziki ve yasal önlemleri alır. İstisnaları dışında, temel riskler katastrofik sonuç doğurmaları bakımından genellikle sigortalanamaz niteliktedirler.
Özel Riskler
Sadece sınırlı sayıda bireyi etkileyecek şekilde sonuç doğuran riskler ise “Özel Riskler” olarak bilinmektedir. Hastalık, trafik kazası, hırsızlık gibi riskler bu gruba giren bireysel risklerdendir. İster bireysel, ister toplumsal sonuç doğursunlar, riskler kişi ve işletmelerin mal varlıklarını, can varlıklarını ve sorumluluklarını etkilerler. Kişilerin ve işletmelerin mal varlıkları ve bunların kaynakları aktif ve pasif kalemlerini oluştururlar. Aktifte varlıklar, hak ve alacaklar yer alırken; pasifte öz kaynaklar ve borçlar bulunmaktadır. Mal varlığını tehdit eden riskler, kişilerin ve işletmelerin aktiflerinde, hak ve menfaatlerinde veya gelirlerinde bir azalmaya neden olurlar.
Pasiflerdeki artış ise, “sorumluluk” kavramıyla ilgilidir. Kişiler eylemlerinden dolayı bir başka kişinin mal ve / veya canına zarar verirlerse bunu gidermekle yükümlüdürler. Bu yükümlülük, hukukta sorumluluk kavramı ile ifade edilmektedir. Sorumluluk riski kişileri borç altına sokar ve pasiflerinde bir artış meydana getirir.
Bunların dışında can varlığını tehdit eden riskler vardır. Bu riskler kaza, sakatlık, hastalık, yaşlılık, ölüm gibi risklerdir. Ölüm riski hariç, diğerlerinin gerçekleşmesi halinde ya ilave masrafların yapılması veya işsiz kalma nedeniyle gelirden mahrum kalınması söz konusudur.
Ölüm riskinin gerçekleşmesi halinde ortaya çıkacak sonuç, ölen kişinin yakınlarını ilgilendirmektedir.
Risklerin Kaynakları
Yukarıdaki açıklamalar ışığı altında ekonomik sonuç doğuran riskleri kaynakları itibariyle dört ana grup altında incelemek mümkündür;
• Doğadan kaynaklanan riskler,
• Bireylerin davranışlarından kaynaklanan riskler,
• Teknolojik gelişmeler nedeniyle ortaya çıkan riskler,
• Ekonomik ve politik kaynaklı riskler.
Doğadan kaynaklanan riskler; Doğal ortama bağlı faktörlerin oluşturduğu risklerdir. Deprem, yer kayması, yanardağ patlaması, sel, seylâp, kuraklık, fırtına, don, tsunami, yıldırım, tarım zararlıları, çevre kirliliği gibi ekonomik açıdan çok büyük kayıplara neden olan risklerdir.
Fiziksel özelliklidir. Ancak bir başka alt açılım olan Fiziksel Risklerle karıştırılmaması gerekir. Fiziksel riskler, yangın, infilak, kaza, çarpışma, batma, gibi fiziki sonuç doğuran somut risklerdir.
Bireylerin davranışlarından kaynaklanan riskler; insanların sebep oldukları bireysel nitelikli risklerdir. Bireysel Riskler olarak da bilinen bu riskler, insanın kendisine verdiği zararlar ve başkalarının davranışları sonucu uğradıkları zararlar olarak ikiye ayrılırlar.
Kişinin iradesi dışında dikkatsizlik, unutma ve deneyimsizlik gibi haller nedeniyle meydana gelen kazalar ortaya çıkan yaralanmalar, ütünün prizde unutulmasıyla çıkan yangın, insanın kendi davranışlarından kaynaklanan risklerdendir. İntihar iradi bir davranış olduğu için bu grup içinde değerlendirilmez.
İnsanlar kendileri risk altında oldukları gibi, aynı zamanda riskin kaynağını oluşturarak başkalarına da zarar verebilirler. Diğer bir ifadeyle, insanlar başka kişilerin neden olduğu risklerle karşı karşıya bulunabilirler. Bu bakış açısıyla risk; “zarara yol açan veya zarar verme potansiyelinde bulunan kişi ya da nesne” olarak da tanımlanabilir. Bu gruptaki riskler yapıları itibariyle hem bireysel, hem de toplumsal risklerin kaynağını oluşturur.
Bireysel Riskler, başkalarının haksız fiilleri sonucu kişilerin zarar görmesine neden olan risklerdir. Hırsızlık, kaza, kundaklama, sabotaj, vandalizm, kasten yaralama veya adam öldürme, bir akdin ifa edilmemesi gibi nedenlerle ortaya çıkan zararlar, başkalarının fiillerinden doğan risklere örnek teşkil ederler.
Teknolojik gelişmeler nedeniyle ortaya çıkan riskler; teknolojik gelişmeler, insan hayatını kolaylaştırırken, birçok bilinmeyen riski de beraberinde getirmiştir. Özellikle elektroniğin günlük yaşantımızda kullanılmaya başlanmasıyla gelen birçok fiziki riskin yanı sıra, bir takım elektronik dolandırıcılıkların da hayatımızı tehdit ettiği bir gerçektir. Enerji sektöründe yaşanan gelişmeler daha önce bilinmeyen yeni teknolojik risklerin doğmasına neden olmuştur.
Ekonomik ve politik kaynaklı riskler; ülke ve dünya ekonomisinde meydana gelen değişikler sonucu ortaya çıkan riskler bu grupta yer almaktadır. İşsizlik, enflasyon, durgunluk, ekonomik ambargolar, kota uygulamaları gibi ülke ekonomisini etkileyen riskler Ekonomik Risklerdendir. Ticari risk olarak da değerlendirilebilecek bu riskler sigortalanamaz nitelikte olmakla birlikte, daralan piyasalar, günümüzde sigorta sektörünün de bu risklerle kısmen ilgilenmeye başlamalarına neden olmuştur.
Politik Riskler; ulusal ve uluslararası politikalarda yaşanan gelişmeler nedeniyle ortaya çıkarlar. Örneğin, kamulaştırma, el koyma, terör, anarşik olaylar, isyan, kargaşalık, ihtilal, savaş, ekonomik ambargolar, kota uygulamaları politik riskler içinde yer alır.
