Sigortacılık açısından bir riskin sigorta edilebilir olması için bazı özellikleri taşıması
gerekmektedir. Tehdit oluşturan bir riskin sonuçlarının sigortalanabilmesi;
• Riskin gerçekleşmesi sonucu doğacak zararın para ile ölçülebilir ve hesaplanabilir olmasına,
• Riskin gerçekleşmesinin rastlantıya bağlı (tesadüfî) olmasına ve gerçekleşme ihtimalinin istatistik metotlarla ölçülebilir nitelikte olmasına,
• Riskin meşru bir nitelik taşımasına, yasalara ve toplum düzenine aykırı olmamasına,
• Riskin sıklık derecesinin ne çok düşük, ne de çok yüksek olmasına,
• Sigorta konusunu oluşturacak risklerin homojen şekilde gruplanabilecek bir yapıda olmasına,
• Büyük Sayılar Kanunu’nun işlemesine imkân verecek sayıda aynı özelliklere sahip rizikonun varlığına,
• Riskin gerçekleşmesi sonucu ortaya çıkan hasarın sigortalı açısından bir anlam ifade edebilecek büyüklükte olmasına,
• Satın alınan sigorta teminatı için ödenecek primin makul seviyede olmasına bağlıdır.
Diğer Taraftan;
• Sigorta sözleşmesinin yapıldığı anda riskin gerçekleşmemiş olması, gerçekleşeceğinin kesin ve kaçınılmaz durumda olmaması veya gerçekleştiğinden sigortalının haberdar olmaması gerekir.
• Ayrıca, sigortacı riskin gerçekleşme olasılığının ortadan kalktığından haberdar ise sigorta hüküm ifade etmez.
• Sigortalının kastını taşıyan olaylar sonucu doğan zararlar risk kapsamında değerlendirilemez.
• Sigortalı malın kendi yapısından kaynaklanan bozukluklar, yine kullanım nedeniyle ortaya çıkacak eskimeler ve amaca uygun kullanılmaması sonrasında meydana gelecek zararlar risk olarak kabul edilmezler.
Sonuç olarak; genel bir ifadeyle “Mutlak Riskler” sigortalanabilir, “Spekülatif Riskler” ya da “Ticari Riskler” ise sigortalanamaz niteliktedirler. Yine aynı şekilde sonuçları büyük zararlar doğuran “Temel Riskler” sigortalanmaya elverişli olmayan riskler olarak değerlendirilirken, münferit sonuçlar doğuran “Özel Riskler”, sigortacıların tercih ettiği sigortalanabilir risk niteliğindedirler.
Burada dikkat edilmesi gereken önemli konu, yukarıda yapılan genellemenin mutlak olarak yorumlanmamasıdır. Günümüzün ihtiyaçları çerçevesinde gerek spekülatif riskler için, gerekse temel riskler için örnek verilebilecek sigorta teminatlarının varlığından bahsetmek mümkündür. Sigorta edilebilir risklerin özellikleri, sigorta tekniğindeki gelişmeler ve ihtiyaçlara göre de değişebilmektedir.
Örneğin; riskin mali açıdan ölçülebilir nitelikte olması, günümüzde özellikle sorumluluk branşları için her zaman mümkün olmamakta; sigortacılığın gelişmiş olduğu birçok piyasada sigortacılar, sigortalıların sorumlulukları için sınırsız teminat vermektedirler.
Ayrıca, daralan piyasalar çerçevesinde sigortacılar, yeni sahalara yönelmiş ve bazı spekülatif riskler için de teminat vermeye başlamışlardır. Bunun yanı sıra, daha önce sigortalanamaz nitelikte oldukları kabul edilen katastrofik riskler için sigortacılar tarafından teminat verilmektedir.
Zarara neden olmaları tamamen tesadüflere ve sigortalının kontrolü dışındaki olaylara bağlı; ekonomik, sosyal ve politik sonuçları bakımından geniş kitleleri etkilemeyen riskler sigorta edilebilir nitelikte olmasına rağmen, günümüzde savaş, terör gibi sonuçları geniş kitleleri etkileyen riskler için de teminat verilebilmektedir. Ayrıca meydana gelmeleri artık tesadüflere bağlı olmayan, teknolojik gelişmeler sonucu medyada gelebilecekleri neredeyse kesin olarak tahmin edilebilen kasırga, sel gibi temel riskler da sigorta teminatına dâhil edilmektedir.
Sigorta Sistemi
Sigorta, riskin sonuçlarından korunmak üzere geliştirilmiş bir finansal önleme yöntemidir. Sigortanın konusu risktir. Riskle karşılaşan kişilerin zararlarını gidermek için önce karşılıklılık (mütüel) esasına dayalı sistemler geliştirilmiş, zaman içinde kişi ve kurumları tehdit eden riskleri bir para karşılığı devralan profesyonel risk taşıyıcıları konumunda bulunan “sigortacılar” ortaya çıkmıştır. Aynı şekilde, teminat veren bankalarda risk taşıyıcısı durumundadırlar. Sigortacılardan temel farkları, ticari risklerin gerçekleşmeleri halinde devreye girmeleridir.
Mutuel Sistem
Bu sistemde, benzer risklerin tehdidi altında bulunan kişiler bir araya gelmekte ve aralarından birisiyle ilgili riskin gerçekleşmesi halinde ortaya çıkan zarar tüm üyeler arasında paylaştırılmaktadır. Bu durumda, grubu oluşturan üyeler, hem sigortalı hem de kendi kendilerinin sigortacısı durumundadırlar. Burada amaç, sadece zararın giderilmesidir. Üyelerin bu işlem sonucunda kar elde etme gibi bir amaçları yoktur.
Örneğin; aralarından bir veya bir kaçının otomobilinin çalınması halinde ortaya çıkacak zararı aralarında paylaşmak üzere, 20.000 TL değerinde otomobilleri olan 100 kişinin bir araya gelerek bir dayanışma sistemi oluşturduğunu farz edelim. Grubun sahip olduğu otomobillerin değeri 100×20.000 = 2.000.000 TL dır. Belli bir zaman dilimi (diyelim ki bir yıl içinde), 100 otomobilden 5’inin çalındığını düşünelim. Grubun karşılaştığı zarar 5×20.000 = 100.000 TL olacaktır. Ortaya çıkan zarar, grubun tüm üyeleri arasında paylaştırıldığında, kişi başına düşen pay 1.000 TL dır. Bu grupta otomobilin çalınma ihtimali 100 araç için; 1/20, diğer bir ifade ile
%5’tir.
Gruba giren 100 kişiden her biri içim otomobilinin çalınma ihtimali % 5, çalınmama ihtimali ise %95’tir. Otomobilleri çalınmayan 95 kişi şanslı; 5 kişi ise şanssız konumdadır. Ancak bu 5 kişinin kim olacağı önceden bilinmemekte ve kestirilememektedir. Bu nedenle grupta yer alanların her biri %5-%95 aralığı içinde; 0 ila 20.000 TL kaybetme ihtimali ile karşı karşıyadır. Her bir üye için belirsizlik söz konusu iken; böyle bir sistem kurmaları nedeniyle belirsizlik ortadan kalkacak ve kendisi için risk gerçekleşsin veya gerçekleşmesin ödeyeceği para sadece 1.000 TL olacaktır. Bu paya risk payı denilmektedir.
Örneğimizde her bir üye üzerindeki riskin 1/20 sini üzerinde tutup, 19/20’sini grubun diğer üyelerine transfer etmekte; ancak, diğer 19 üyenin taşıdıkları riskin 1/20’sini devralmak suretiyle aldıklarıyla verdiklerini eşitlemektedir. Sistem, böylelikle uğranılacak zararın grup için bütün olarak tahmin edilebilir hale getirilmesine imkân vermekte ve belirsizliği ortadan kaldırmaktadır. 0 ila 20.000 TL kaybetme ihtimali her bir üye için 1000 TL karşılığında ortadan kalkmıştır.
Her bir üyeye düşen 1000 TL’lik pay, 0 TL’den büyük, ancak 20.000 TL’den çok daha düşüktür. Sistemin işleyebilmesi için grubun homojen olması gerekmektedir. Mutuel Sistem olarak adlandırılan bu sistemde sadece zararın paylaşılması söz konusu olup, kar elde amacı bulunmamaktadır. Grup üyeleri, kendi zararlarını kendileri üstlenen bir rol oynamakta, hem sigortacı, hem de sigortalı konumunda bulunmaktadır. Zaman içinde, risklerin bir para karşılığında profesyonel risk taşıyıcılarına transfer edilmesi yöntemi geliştirilerek, sigorta işletmeciliği ve sigorta sektörünün temeli atılmış ve buna bağlı hukuki düzenlemeler yapılmıştır.
Riskin gerçekleşmesi bir ihtimal olduğuna göre; ihtimalin doğru olarak hesaplanması çok önemlidir. Çünkü yukarıdaki örnekte de açıklandığı gibi katılımcının payını doğrudan doğruya etkilemektedir. 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren istatistik metotlarının ve tekniklerinin uygulanmasıyla, riskle ilgili ihtimal hesapları yapılmaya başlanmış ve doğru sonuçlara varabilmenin büyük sayılara ulaşmaktan geçtiği sonucuna varılmıştır.
Ancak, grubun büyütülmesi ayrı bir satış teşkilatını gerektirmektedir. Bu da sistemde bir komisyon karşılığı çalışacak aracıların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Aracılar sayesinde sistemde yer alacak kişilerin sayılarının artırılması sonucu ihtimal daha doğru olarak hesap edilebilmekte, dolayısıyla, aracıya ödenecek komisyona rağmen katılımcının risk katılım payı daha da aşağıya düşecektir.
Başka kişilerin risklerini üzerine alan ve riskin gerçekleşmesi sonucunda zararı gidermeyi üstlenen profesyonel kuruluşlar bu faaliyetleri nedeniyle çeşitli giderlere katlanmaktadırlar. Sistemin yürütülebilmesi için bu maliyetin de risk payına eklenmesi gerekmektedir.
Son olarak, bu işten kar elde etmeyi uman profesyonel risk taşıyıcısın (sigortacı) elde etmeyi düşündüğü kar (teknik kar) risk primine eklendiğinde, sistemin işlemesi için söz konusu olan fiyat (prim) belirlenmiş olacaktır.
Devir Esaslı Sistem
Buraya kadar edinilen bilgiler çerçevesinde Sigorta: “Canları, mallar ve sorumlulukları açısından aynı riskin tehdidi altında bulunan kişilerin, bu riskin gerçekleşmesi sonucunda uğrayacakları zararları aralarında paylaştırmak üzere oluşturdukları sosyal bir dayanışma sistemidir.” şeklinde tanımlanabilir. Karşılıklılık esasına göre yapılmış olan bu tanım, diğer bir şekilde; “Taşınılan riskin, grubun her bir üyesine transfer edilmesine imkân veren, aynı zamanda grubun her bir üyesinin taşıdığı riskin üstlenilmesine neden olan karşılıklı (mütüel) bir sistem” ifade edilebilir.
Ancak, riskin grup üyeleri arasında paylaştırılması yerine, bu işi meslek edinen profesyonel kuruluşlara devredilmesi esas alındığında Sigorta: “Yeteri kadar çok sayıda birbirinin aynı (homojen) olan veya birbirine benzeyen risklerin belirlenen bir süre içerisinde gerçekleşmeleri
